هدیه، بخشش و صدقه تملیکی بلاعوض در حال حیات هستند.
می‌توان هدیه را پذیرفت اگر هیچ شبهه‌ای دال بر حرام بودن آن وجود نداشته باشد. و در حدیث صحیح آمده است که پیامبر (ص) چنین فرموده: «اجیبوا الداعی، ولا تردوا الهدیه، ولا تضربوا المسلمین» (رواه أحمد). یعنی: دعوت را بپذیرید و هدیه را رد نکنید و مسلمانان را کتک نزنید.
و در حدیثی دیگر می‌فرماید: «من آتاه الله شیئاً من هذا المال من غیر أن یسأله فلیقبله فإنَّما هو رزقٌ ساقه الله إلیه» (أحمد).
یعنی: هرکس از این دارایی دنیا چیزی برایش آمد بدون اینکه آنرا گدایی کرده باشد، باید آنرا بپذیرد، چون آن رزق و روزی است که خدا برایش فرستاده است.
از جمله اخلاق نیک و پسندیده پیامبر (ص) اینکه، هرگاه برایش هدیه‌ای می‌آمد، افرادی را که با او بودند شریک می‌کرد، مثلا یک بار ظرفی پر از شیر برایش فرستاده بودند که او نیز اهل صفه را فراخواند.
پیامبر(ص)هرگاه نخستین ثمر میوه‌ها را برایش می‌آوردند، آنرا به افراد مسن صالح می‌داد، و قسمتی را هم به خردسالان اختصاص می‌داد. ابوهریره روایت کرده است که نخستین ثمر را برای پیامبر (ص) می‌آوردند، و او می‌گفت: «اللهم بارک لنافی مدینتنا، وفی مُدِّنا، وفی صاعنا وفی ثمارنا، برکهً مع برکهٍ» (مسلم).
یعنی: پروردگارا! در شهر ما، و در مُدّ و صاع ما، و در ثمرها و میوه‌های ما، برکت بیانداز. و سپس آنرا به کوچکترین بچه‌هایی می‌داد که آنجا حضور داشتند (مسلم).
پیامبر (ص) با هدیه دادن میان مسلمانان اُلفت و محبت ایجاد می‌کرد، و برخی اوقات کسانی بودند که تازه مسلمان شده بودند و هنوز نسبت به مسلمانان چیزهایی در دل داشتند، که پیامبر (ص) مدام و پی‌در‌پی به آنان هدایا می‌داد تا آنان را راضی می‌کرد.
پیامبر (ص) مدام به نزدیکانش هدیه می‌فرستاد و همیشه یادی از خدیجه می‌کرد، و هرگاه گوسفندی ذبح می‌نمود می‌فرمود: «أرسلوا بها إلى أصدقاء خدیجه».(مسلم) یعنی: برای دوستان خدیجه هم بفرستید.
پیامبر(ص)همیشه که هدیه را می‌پذیرفت در مقابل آنرا جواب می‌داد و بدل آن چیزی را می‌فرستاد. در حدیث آمده است که: «کان یقبل الهدیه ویثیب علیها» (رواه البخاری)
مبادله کردن هدیه از جمله شکر مخلوق بحساب می‌آید، همانگونه که در حدیث آمده: «لا یشکر الله من لا یشکر الناس».(أحمد) یعنی: کسیکه مردم را ستایش نکند، خدا را هم ستایش و پرستش نمی‌کند.
و هرگاه کسی چیزی نداشت که به هدیه دهد، برای طرف دعای خیر کند، همانطور که پیامبر(ص)فرموده است:( مَنْ صُنِعَ إِلَیْهِ مَعْرُوفٌ فَقَالَ لِفَاعِلِهِ : جَزَاکَ اللَّهُ خَیْرًا . فَقَدْ أَبْلَغَ فِی الثَّنَاءِ ) (رواه الترمذی).هرکس برایش کار خوبی انجام داده شد، و به انجام‌دهنده بگوید: خدا تو را جزای خیر دهد، نهایت ستایش و ثناء را گفته است.
چه کسی به هدیه مستحق‌تر است
از عائشه(رض) روایت است: (قلت یا رسول الله إن لی جارین فإلی أیهما أهدی؟ قال: إلی أقربهما منک بابا) «گفتم: ای رسول خدا دو همسایه دارم به کدامیک از آنها هدیه بدهم؟ فرمود: به همسایه‌ای که درب منزلش به خانه‌ات نزدیکتر است».(البخاری)
پشیمان شدن از هدیه و خریداری آن جایز نیست
از ابن عباس(رض) روایت است که پیامبر(ص) فرمود: (لیس لنا مثل السوء، الذی یعود فی هبته کالکلب یرجع فی قیئه) (البخاری) «(ذکر کردن و زدن) مثال زشت شایسته ما نیست، ان کسی که از هدیه‌اش پشیمان می‌شود، مانند کسی است که استفراغش را می‌خورد».
پدر در پشیمان شدن هبه به فرزندش مستثناست
ابن عمر و ابن عباس بطور مرفوع از پیامبر(ص) روایت کرده‌اند که فرمود:
(لایحل للرجل أن یعطی العطیه ثم یرجع فیها، إلا الوالد فیما یعطی ولده) (رواه اصحاب السنن) «برای کسی که بخششی می‌کند حلال نیست آن را پس بگیرد، مگر پدر در هبه‌ای که به فرزندش می‌دهد».
از جمله هدایایی که تأکید شده نباید آن را رد نمود، هدایایی است که زیاد گرانبها نیستند، و زحمت زیادی را تحمل نمی‌کنند، چون پیامبر(ص)هیچگاه بوی خوش را رد نمی‌کرد و می‌گفت: «من عرض علیه ریحان فلا یرده فإنَّه خفیف المحمل طیب الرائحه».(مسلم)
یعنی: هر کس برایش ریحانه آوردند، نباید آنرا رد کند، چون بار سبکی است و بوی خوش هم دارد.
اگر دانست هدیه حرام است، واجب است آنرا رد نماید، و اگر در آن شبهه وجود داشت، مستحب است آنرا رد کند.
واگر هدیه از طرف انسان فاجر، فاسق و یا کافری بود و با این کار می‌خواست که بر او منت بگذارد نباید آنرا قبول کند.
باید هدیه را پذیرفت اگرچه مورد پسندش هم نباشد،
هرگاه انسان خواست هدیه بدهد، باید بهترین وقت را انتخاب کند، زیرا اصحاب وقتی می‌خواستند برای پیامبر(ص) هدیه بیاورند، سعی می‌کردند در نوبت عایشه آنرا بیاورند.
وقتی کسی خواست هدیه را رد نماید، باید دلیل آنرا نیز بگوید.
بزرگترین هدیه، هدیه‌ای است که برای پدر و مادر فرستاده می‌شود.
پدر و مادر هم باید به فرزندانشان هدیه بدهند، منتها باید میان آنها عدالت را رعایت کنند.
از جمله بزرگترین هدایا، هدایای علمی و نصیحت است. ودلیل آن همان چیزی است که در روایتی صحیح آمده که عبدالله بن عیسی از عبدالرحمن بن ابی لیلی شنیده است که گفت: کعب بن عجره را دریافتم و گفت:عن عبد الرحمن بن أبی لیلى ، قال : لقینی کعب بن عجره ، فقال : ألا أهدی لک هدیه سمعتها من النبی صلى الله علیه وسلم فقلت : بلى ، فأهدها لی ، فقال : سألنا رسول الله صلى الله علیه وسلم فقلنا : یا رسول الله کیف الصلاه علیکم أهل البیت ؟ فإن الله قد علمنا کیف نسلم علیک ، قال : ” قولوا : اللهم صلى على محمد وعلى آل محمد ، کما صلیت على إبراهیم وعلى آل إبراهیم ، إنک حمید مجید. (البخاری) نمی‌خواهی به تو هدیه بدهم که از رسول الله (ص) شنیده‌ام؟ و من گفتم: بله بفرما! و او گفت: از پیامبر(ص)پرسیدیم، یا رسول الله صلوات فرستادن بر شما اهل بیت چگونه است، زیرا خداوند شیوه سلام کردن به شما را به ما یاد داده است؟ فرمود: بگوئید: «اللهم صل على محمد وعلى آل محمد کما صلیت على إبراهیم وعلى آل إبراهیم… تا … إنَّک حمید مجید».
هدیه‌ای که شخص خواستگار بعد از فسخ عقد می‌آورد، می‌توان آنرا رد کرد، اگر جزو مهریه نباشد.
نباید هدیه را بدین خاطر بدهد که بدل آن را بگیرد.
برای حاکم به هیچ وجه درست نیست که هدیه را بپذیرد؛کارمندان دولت هم نباید هدیه را قبول کنند، چون هدیه دادن به کارمند و کارگر دولت خیانت است. «هدایا العمال غلول» (احمد). خصوصاً اگر هدیه بخاطر وظیفه‌اش باشد.
………………………………………..
برگرفته از کتاب، مختصر فقه از ادله‌ی قرآن کریم و سنت صحیح وکتاب، برگزیده‌ای از آداب شرعی
نویسنده: ماجد بن سعود . ترجمه: اسحاق دبیری
