اخلاق و تربیت خانه و خانواده فقه و احکام مطالعات اسلامی

حقوق کودک از دیدگاه اسلام

سیمای بحث

دوران کودکی سرآغاز زندگی هر انسانی بر صفحه‌ی گیتی است، در آن دوران، انسان بیش از هر زمان دیگری، به سرپرستی، مواظبت و حمایت نیاز دارد، اسلام وضعیت کودک را در آن دوران ضعف و ناتوانی نادیده نگرفته، بلکه برای حمایت وی حقوقی تعیین کرده و دیگران را به ادا‌کردن و احترام به‌ آن توصیه کرده که در این نوشتار به بیان‌ آن پرداخته شده است.

ازدواج، نیاز فطری و موهبتی الهی

اسلام این آیین پسندیده‌ی الهی دینی است کامل و شامل که در احکام و تشریعات حکیمانه‌اش، تمامی نیازهای فطری، جسمانی، روحی و روانی، بشر در مسیر زندگی را مد نظر داشه و ابزار آرامش و راحتی وی را فراهم ساخته است، از این رهگذر خداوند متعال ازدواج را مشروع گردانیده است، خداوند می‌فرماید: «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه، ان فی ذلک لآیات لقوم یتفکرون»[۱]؛ «از نشانه‌های او، این است که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودت و رحمت قرار داد؛ در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکر کنند.»

با ازدواج، دو بیگانه با همدیگر محرم می‌شوند و خانواده شکل می‌گیرد، و در پی آن آرامش روحی و روانی زن و شوهر، که یکی از نیازهای اساسی بشر است، فراهم می‌گردد، فرزندان نیز یکی از آثار این پیوند مبارک و موهبتی الهی به زوجین هستند، خداوند می‌فرماید: «لله ملک السموات و الارض یخلق ما یشاء یهب لمن یشاء اناثاَ و یهب لمن یشاء الذکور او یزوجهم ذکرانا و اناثاً و یجعل من یشاء عقیماً انه علیم قدیر»[۲]؛ «مالکیت آسمانها و زمین از آن خداست؛ هرچه را بخواهد می‌آفریند؛ به هرکس اراده کند، دختر می‌بخشد و به هرکس بخواهد پسر، یا پسر و دختر هر دو را برای آنان جمع می‌کند، و هر کس را بخواهد عقیم می‌گرداند؛ زیرا او دانا و قادر است.»

خانواده نخستین و مهم‌ترین عامل تاثیرگذار بر کودکان است، چه آنان ناگزیر بر اساس باورها، عادات و اخلاق نیک و یا بد حاکم بر خانواده رشد و تربیت می‌یابند، رسول الله صلی الله علیه وسلم با تعبیری بسیار دقیق و کلامی پر محتوا این واقعیت را این گونه بیان فرموده‌اند: «ما من مولود الا یولد علی الفطره فابواه یهودانه او ینصرانه او یمجسانه، کما تنتج البهیمه جمعاء هل تحسون فیها من جدعاء»[۳]؛ «همه نوزادان بلا استثناء بر فطرت (اسلام) متولد می‌شوند، اما مادر و پدر، آنان را یهودی یا مسیحی و یا مجوسی بار ‌می‌آورند، دقیقاً مانند حیوانی که سالم به دنیا آمده، آیا حیوانی گوش بریده‌ی مادرزادی سراغ دارید؟ ( بلکه صاحب آن، بعدها گوشش را بریده است).»

با توجه به واقعیت مذکور، اسلام تاکید کرده که زوجین با دور نگری و ژرف اندیشی، خانواده‌ی خویش را باید بر شالوده‌ی دین و معیارهای دقیق آن و با اهداف بلند اسلامی و دوری از هرگونه گرایش به هوای نفسانی و انگیزه‌های شیطانی، بنا کنند.

تمامی این توصیه‌ها و تاکیدها در راستای فراهم نمودن زمینه‌ای مناسب و جوی سالم برای رشد و نمو کودک و تربیت صحیح و اسلامی وی می‌باشد، و این بیانگر اهمیتی است که اسلام به حقوق کودک، حتی قبل از تولد، قایل است، و ما در این نوشتار بر آنیم تا جلوه‌هایی از این اهتمام را برای خوانندگان گرامی در قالب چند فقره بیان کنیم:

۱- انتخاب مادری نیکو برای کودک:

انتخاب همسری شایسته یعنی همان مادر کودک، مهم‌ترین و شاید مشکل‌ترین انتخاب جوانانی است که در آستانه‌ی ازدواج قرار دارند، این انتخاب تاثیر مثبت و یا منفی مستقیمی بر جامعه‌ی فردا دارد، دین اسلام به نوزادان و کودکان امروز که شهروندان جامعه‌ی فردایند، عنایت فراوانی دارد. اسلام، قبل از تولد کودک و حتی پیش از آن که مادر و پدرش با هم محرم شوند و زیر یک سقف قرار گیرند، به جوانانی که قصد ازدواج دارند، معیار دقیق بهترین انتخاب را معرفی کرده است تا مبادا بر اثر سادگی و بی‌تجربگی و انتخاب نادرست، بستر نامناسبی را برای رشد کودک فراهم کرده باشند.

خداوند متعال می‌فرماید: «و أنکحوا الأیامی منکم و الصالحین من عبادکم و إمائکم»[۴]؛ «مردان و زنان بی همسر خود و غلامان و کنیزان صالح و درستکار را همسر دهید.»

رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «تنکح المرأه لاربع: لمالها و لحسبها و لجمالها و لدینها، فاظفر بذات الدین»[۵]؛ «زن با یکی از چهار معیار: مال، حسب، جمال و دین به همسری برگزیده می‌شود، پس همسری دیندار برگزین…»

رسول الله صلی الله علیه وسلم در حدیث فوق به جوانان توصیه نموده که شریک و همسفر زندگی خود و مربی کودکانش را بر اساس دین انتخاب کنند و فریب مال، حسب و جمال را نخورند.

در عین حال که رسول الله صلی الله علیه وسلم جوانان را به بهترین معیار انتخاب همسر راهنمایی می‌کند، از طرفی دیگر، اولیای دختر را توصیه کرده که در گزینش داماد همین معیار را ملاک قرار دهند و برای دوشیزگان خود شوهری شایسته ، نیکو و دیندار انتخاب کنند، در حدیثی که ابوهریره رضی الله عنه روایت نموده، رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إذا أتاکم من ترضون خلقه و دینه فزوجوه الا تفعلوا تکن فتنه فی الارض و فساد عریض»[۶]؛ «هرگاه مردی که اخلاق و دیانتش مورد پسند شما بود، به خواستگاری آمد، او را بپذیرید، اگر چنین نکنید فتنه و فسادی گسترده زمین را فرا خواهد گرفت.»

عبدالله ناصح علوان تحت عنوان “الاختیار علی اساس الدین” می‌گوید: «‌وقتی که می‌گویم: دین، منظورمان فهم حقیقی اسلام و تطبیق عملی و رفتاری تمامی آداب و ارزشهای بلند اسلامی و پایبندی کامل و همیشگی، به احکام و مبادی جاودانه‌ی آن می‌باشد.»[۷]

۲- اجتناب از چیزهایی که برای جنین ضرر دارد:

والدین گرچه با طبیعت بشری خویش خواستار کودکی سالم هستند، اما بسا نادانسته کارهایی انجام می‌دهند که سلامت کودک و گاه زندگی او را به خطر می‌اندازد، از این رهگذر اسلام به طبیعت بشری اکتفا نکرده و به زوجین یادآوری نموده که از تمامی اموری که قطعاً و یا احتمالاً برای جنین زیانی دارند، اجتناب کنند، این حکم قبل از هم خوابگی تا پایان مدت حمل ادامه دارد، این تدابیر پیشگیرانه به نوبه‌ی خود یکی از حقوق کودک قبل از ولادت را تشکیل می‌دهد و دلیلی است بر اهتمام اسلام به کودک و حمایت از وی، و ما، در خور این مقاله به چند مورد آن اشاره می‌کنیم:

الف: دعا هنگام همبستری

اسلام که به سلامت کودک بسیار اهمیت می‌دهد به شوهر توصیه کرده که هنگام همبستری به خداوند متوسل شود و از شیطان پناه جوید؛ زیرا این امر در حفاظت جنین از ضررهای احتمالی تاثیر بسزایی دارد، عبدالله بن عباس رضی الله عنه می‌گوید: رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «اگر هر گاه شخصی با همسرش همبستر می‌شود، چنین دعا کند که “بسم الله ، اللهم جنبنا الشیطان وجنب الشیطان ما رزقتنا”[۸]، اگر برایشان کودکی مقدر شده باشد، شیطان به او هیچ زیانی نخواهد رساند.»[۹]

ب: ترک روزه، در صورتی که برای جنین زیان داشته باشد

اسلام تا آنجا به مصلحت جنین می‌اندیشد که آن را بر یکی از ارکان دین نیز مقدم داشته است و به زن باردار اجازه داده است که در صورتی که روزه برای جنین ضرری داشه باشد، روزه نگیرد، خداوند متعال می‌فرماید: «وعلى الذین یطیقونه فدیه طعام مسکین»[۱۰]؛ «و بر کسانی که روزه برای آنها طاقت فرساست، لازم است کفاره دهند و مسکینی را اطعام کنند.»

عبدالله بن عباس رضی الله عنه می‌گوید: «زن و مرد سالخورده و فرتوت با این که توانایی روزه را داشتند، باز هم مجاز بودند که روزه نگیرند و به جای هر روزه یک مسکین را اطعام کنند، و زن شیرده و باردار اگر از سلامتی کودک و یا جنین خویش بیمناک باشند، مجاز هستند که روزه نگیرند و به جای آن طعام بدهند.»[۱۱]

ج- پرهیز از سیگار

دود کردن سیگار برای سلامتی مادر در دوران بارداری و پس از آن، ضرر دارد، و طبعاً بر جنینی که در رحم قرار دارد نیز تاثیر سوء دارد، زنی که سیگار مصرف می‌کند، به خود و جنینی که در شکم دارد، زیان وارد کرده است، و این کار بسیار خطیری است که پزشکان کراراً مادران را از آن بر حذر داشته‌اند.[۱۲]

رسول الله صلی الله علیه وسلم وارد کردن ضرر به خود و یا دیگران را حرام گردانیده‌اند، ‌ایشان فرمودند: «لاضرر و لا ضرار»[۱۳]؛ «وارد کردن ضرر به خود و دیگران جایز نیست.»

علمای اصولی این حدیث را به عنوان یکی از قواعد کلی اسلام برگزیده‌اند.

این تدابیری است که اسلام برای حفاظت جنین اندیشیده‌ است، تا با مراعات آن، کودک سالم به دنیا بیاید، هر کس این موارد را نادیده گیرد و برآن عمل نکند، در واقع به حقوق کودک که در اسلام مقرر شده، اجحاف نموده است.

۳- حق زندگی

ایجاد نسل یکی از مهم‌ترین اهداف ازدواج می‌باشد و از همان لحظه‌ی نخست که در جنین روح دمیده می شود، به عنوان یک موجود زنده خداوند به او حق حیات و زندگی داده است، و کسانی را که می‌خواهند او را از این حق محروم کنند، از این عمل بر حذر داشته و این عمل را جنایت می‌داند، و برای آن مجازات بازدارنده‌ای تعیین کرده است، از داستان زن غامدی که پس از ارتکاب زنا، از رسول الله صلی الله علیه وسلم تقاضای اجرای حد کرد، به خوبی می‌توان فهیمد که اسلام تا چه اندازه به حق زندگی جینن اهمیتت داده و به آن تاکید دارد؛ زیرا رسول لله صلی الله علیه وسلم به خاطر جنینی که آن هم از راه نامشروع پدید آمده بود، اجرای حکم الهی را به تاخیر انداختند، داستان از این قرار است که: زنی از قبیله « غامد» نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آمد و گفت: یا رسول الله ! من مرتکب زنا شده‌ام. رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: نزد خانواده‌ات باز گرد، او نیز بر گشت اما فردای آن روز دوباره نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آمد و گفت: یا رسول الله! شاید می‌خواهید مرا نیز مانند ماعز رد کنید، اما جرم من محرز است و من از زنا باردار شده‌ام، ایشان فرمودند: باز گرد، او نیز باز گشت. اما فردای آن روز باز هم نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آمد. رسول الله صلی الله علیه وسلم به وی فرمودند: اکنون باز گرد و هرگاه وضع حمل نمودی بیا، او پس از زایمان در حالی که نوزادش را در آغوش گرفته بود، نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آمد و گفت: یا رسول الله! من وضع حمل نمودم رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: باز گرد و کودکت را تغذیه کن و هرگاه او را از شیر گرفتی بیا، او پس از آن که کودک را از شیر گرفته و تکه نانی در دست داشت، نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آمد، رسول الله صلی الله علیه وسلم کودک را به یکی از مسلمانان سپرد تا او را پرورش دهد و دستور داد تا گودالی حفر کنند و حد الهی را بر او اجرا کنند.

خالد بن ولید رضی الله عنه که در جمع رجم‌کنندگان بود، سنگی به طرف آن زن پرتاب کرد و بر اثر آن قطره‌ای از خون وی بر صورت خالد بن ولید رضی الله عنه اصابت کرد، خالد رضی الله عنه به زن سخنی ناسزا گفت، ‌رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «مهلاً یا خالد، فوالذی نفسی بیده لقد تابت توبه لو تابها صاحب مکسٍ لغفر له»؛ «خالد! مواظب باش، سوگند به پرودگارم، او چنان توبه‌ای کرده که اگر شخصی باجگیر نیز آن چنان توبه کند، گناهش بخشوده می‌شود». پس از آن رسول الله صلی الله علیه وسلم دستور دادند که بر او نماز بخوانند و دفنش کنند.[۱۴]

در حدیثی دیگر آمده است: «و ان زنت لم ترجم حتی تضع ما فی بطنها»[۱۵]؛ « اگر زنی زنا کند، تا وضع حمل نکرده، رجم نگردد.»

آری رسول الله صلی الله علیه وسلم به حق زندگی جنین اهتمام ورزیده‌اند، تا او به تمامی حقوقش برسد و به پای خود بایستد، و لو اینکه به دنیا آمدنش از راهی نا‌مشروع باشد، چرا که او در این مورد هیچ گناهی ندارد؛ «و لا تزر وازره وزر اخری».[۱۶]

به تاخیر انداختن اجرای حد آن هم تا مدتی طولانی بر اهتمام رائد الوصف اسلام به این حقوق دلالت دارد، و هیچ قانون دیگر تا این اندازه به حقوق کودک تاکید نکرده است.

فقهای اسلامی همه متفق القول هستند که قصاص زن باردار قبل از وضع حمل جایز نیست، چه هنگام ارتکاب جنایت باردار بوده و یا این که پس از آن باردار شده باشد، این حکم هم شامل قصاص نفس می‌باشد و هم قصاص عضو.[۱۷]

شریعت اسلامی از این رهگذر، برای کسانی که مسبب سقط جنین گردند، مجازات‌هایی در نظر گرفته است؛ ابوهریره رضی الله عنه می‌گوید: «دو زن با هم درگیر شدند، یکی از آنان به نفر دوم که باردار بود، سنگی پرتاب کرد و جنینش را سقط نمود،‌ رسول الله صلی الله علیه وسلم او را به پرداخت دیه محکوم نمودند.»[۱۸]

شریعت اسلامی در صورت مرگ زن باردار، اگر زنده ماندن جنین محتمل باشد، اجازه داده که شکم مادر شکافته شود و جنین بیرون آورده شود، در فقه شافعی آمده که اگر زنی باردار بمیرد و در شکمش جنین زنده‌ای باشد شکمش شکافته می‌شود و جنین خارج می‌گردد؛ زیرا با این عمل به بهای از بین رفتن عضوی از مرده به موجود زنده‌ای فرصت زندگی داده می‌شود، این مساله دقیقاً مانند تغذیه از مرده است در صورتی که هیچ امید به زنده بودن، جز آن نباشد.[۱۹]

۴- حقوق مادی جنین

اسلام حقوق مادی جنین را نیز فراموش نکرده، بلکه به آن پرداخته و در این زمینه احکامی را مقرر داشته است، که می‌توان از آن جمله به موارد زیر اشاره کرد:

الف: میراث:

از دیدگاه اسلام میراث جنین محفوظ است، فقها همگی تصریح کرده‌اند هر گاه چنین زنده به دنیا بیاید ارث می‌برد؛ زیرا شرایط میراث یافته شده‌ است، فقها برای اثبات میراث برای جنین دو چیز را شرط قرار داده‌اند:

۱ـ این که جنین هنگام موت مورث در شکم مادر موجود باشد،

۲ـ این که زنده به دنیا بیاید.

ب: وصیت:

وصیت یکی از حقوقی است که اسلام برای جنین اثبات کرده است و نیازی به پذیرش از جانب او نیز ندارد، فقها در صورت زنده به دنیا آمدن جنین و قطعی بودن وجودش در شکم مادر هنگام وصیت بالاجماع وصیت برای وی را نافذ می‌دانند، و بعضی از فقها حتی در صورتی که هنگام وصیت جنینی وجود نداشته باشد، باز هم وصیت برای او را ثابت می‌دانند.

ج: وقف:

وقف یکی از حقوق مادی ثابت شده برای جنین می‌باشد، و یکی از راههای ثبوت ملک برای جنین، وقف برای اوست؛ زیرا جمهور علما برآنند که برای صحت و استحقاق وقف تنها گفته و ایجاب واقف کافی است و نیازی به پذیرش از جانب موقوف علیه ندارد.[۲۰]

نویسنده: عبدالقدوس دهقان

منبع: سنت آنلاین

* * *

[۱]. روم/ ۲۱٫

[۲]. شوری/ ۴۹٫

[۳]. بخاری (۱۳۸۵)، فتح الباری (۴/۳۹۹).

[۴]. نور/ ۳۲٫

[۵]. بخاری (۵۰۹۰).

[۶]. صحیح الجامع (۲۷۰).

[۷]. تربیه الاولاد (۱/۳۸).

[۸]. به نام خدا، پروردگارا ما را از شیطان حفاظت فرما و شیطان را از آنچه به ما بخشیده‌ای دور گردان.

[۹]. بخاری (۱۴۱)، الفتح (۱/۴۵۲).