علما نسبت به عمل بر حدیث ضعیف اختلاف دارند و در این مورد به سه گروه تقسیم شده‌اند: گروه اوّل می‌گویند: عمل بر حدیث ضعیف مطلقاً درست نیست؛ چه در احکام باشد یا در ترغیب و ترهیب و یا در فضائل اعمال و یا به صورت احتیاط، در هیچ صورت عمل بر حدیث ضعیف جائز نیست.
امام بخاری، امام مسلم، ابوشامه مقدسی شافعی، شهاب خفاجی، جلال دوانی، امام شوکانی و ابن حزم ظاهری – رحمهم الله – از این گروه‌اند. دلیل این گروه این است که فضائل اعمال مانند فرائض و حرام و حلال هستند و همه جزو شریعت‌اند و فرقی در میانشان نیست.
گروه دوم می‌گویند: عمل بر حدیث ضعیف مطلقاً درست است هم در حلال و حرام و هم در فرض و واجب، اما به سه شرط: ۱- در این باب به غیر از حدیث ضعیف، حدیث دیگری نباشد و از صحابه هم در این باره فتوایی وجود نداشته باشد، ۲- ضعف حدیث شدت زیادی نداشته باشد، ۳- حدیث ضعیف با حدیث دیگری معارض نباشد. با این سه شرط عمل به حدیث ضعیف درست است و اگر یکی از این شرایط نباشد، عمل بر آن درست نیست.
امام ابوداود و امام احمد بن حنبل از این گروه‌اند؛ بزرگان حنابله این را ذکر کرده‌اند که امام احمد بن حنبل بر حدیث ضعیف عمل می‌کند و رأی و قیاس را در مقابل حدیث ضعیف ترک می‌گوید. (أبویعلى، العده فی أصول الفقه: ۱/ ۱۱۷؛ ابن عقیل، الواضع فی اصول الفقه: ج ۴ ق ۴: ١٩٧، ١٩٨؛ ابن جوزی، الموضوعات: ۱/ ٣۵؛ ابن تیمیه، مجموع فتاوى ٢٠/ ٣٠۴، ٣٠۵؛ ابن قیم، أعلام الموقعین: ١/ ١١٠، ١١١؛ ابن رجب، شرح ترمذی: ١/ ٣۴۴)
شیخ الاسلام ابن تیمیه در مورد اینکه امام احمد بن حنبل – رحمه الله – بر حدیث ضعیف عمل می‌کند، می‌گوید: مراد امام احمد بن حنبل از حدیث ضعیف، حدیثی است که طرق زیادی داشته و به درجه‌ی ”حسن لغیره“ برسد، نه احادیث متروک و غیره.
برخی مذهب امام ابوحنیفه – رحمه الله – را نیز همین مذهب دوم گفته‌اند، در مورد مذهب امام اعظم بعد از مذهب سوم مفصلاً توضیح داده خواهد شد.
گروه سوم می‌گویند: در فضائل اعمال، موعظه، قصص، ترغیب و ترهیب و امثال اینها می‌توان از حدیث ضعیف استفاده کرد، اما در عقائد؛ مانند صفات الله تعالىٰ، و حلال و حرام، عمل بر حدیث ضعیف جایز نیست.
جمهور علما، محدثین و فقها از اصحاب همین گروه‌اند؛ امام نووی – رحمه الله – می‌فرماید: عمل بر حدیث ضعیف اجماع محدثین است و این قول از بزرگانی مانند: احمد بن حنبل، ابن معین، ابن مبارک، سفیان ثوری، سفیان بن عیینه، ابن سید الناس، عراقی، سخاوی، زکریا انصاری، ابن حجر عسقلانی، سیوطی، علی قاری حنفی، خطیب بغدادی و… منقول است.
عمل بر حدیث ضعیف نزد احناف:
عدم احتجاج به خبر ضعیف در باب احکام امری مختلف فیه نیست، نزد فقهای متأخرین در باب احکام بر حدیث ضعیف عمل نمی‌شود، اما خبر ضعیفی که متأخرین احناف در احکام بدان احتجاج می‌گیرند، همان حدیثی است که طرق متعدد دارد و در اصطلاح، ”حسن لغیره“ است نه حدیث ضعیف. این قول را بسیاری از فقهای احناف مطرح کرده‌اند؛ مانند: علامه المتأخرین علاء حصکفی، علامه سید احمد طحطاوی و شاگردش ابن عابدین، مولانا عبدالحی لکنوی، شیخ اشرف‌علی تهانوی، محقق محمّد زاهد کوثری، مولانا ظفراحمد تهانوی، شیخ مصطفىٰ الزرقا و مفتی محمّد تقی عثمانی.
در اینجا دروغ کسانی ظاهر شد که به احناف تهمت عمل بر حدیث ضعیف را وارد کرده‌اند در حالی که احناف هم مانند حنبلی‌ها با شروط سه‌گانه بر احادیث ضعیفی که به درجه‌ی ”حسن لغیره“ رسیده باشند، عمل می‌کنند نه بر هر حدیث ضعیفی.
نویسنده: عطاءالله محمّدحسنی
منبع: سنت آنلاین
