استغفار مقبول و پذیرفته شده در نزد خدا دارای شرایط لازم و آداب تکمیل‌کننده آن است:
۱-صحت نیّت و اخلاص برای خداوند متعال است. خداوند، اعمالی را می پذیرد که خالص برای رضای او انجام شده باشد، همانطور که می فرماید:وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّین.[بینه/۵] «و فرمان نیافته بودند جز اینکه خدا را بپرستید در حالی که به توحید گراییده‌اند دین [خود] را برای او خالص گردانند». و پیامبر(ص)می فرماید:(إنما الأعمال بالنیات وإنما لکل امریء ما نوی) (متفق علیه).«ثواب اعمال بستگی به نیّت دارد و هرکس نتیجه نیّت خود را در می‌یابد».
۲-توافق قلب و زبان به معنای استغفار است: یعنی نباید زبانش استغفرالله گوید ولی قلبش بر معصیت و نافرمانی مصر باشد.
۳-یکی دیگر از آداب استغفار این است که فرد به دنبال آن باید میان خوف و رجا باشد. خداوند متعال خود را اینگونه توصیف می‌نماید:غَافِرِ الذَّنْبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَدِیدِ الْعِقَابِ [غافر/۳] « گناه بخش و توبه‌پذیر [و] سخت کیفر است». و باز می فرماید:اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ وَأَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیم. [مائده/۹۸] «بدانید که خدا، سخت کیفر است و [بدانید] که خدا آمرزنده مهربان است».
امثال این آیات زیاد هستند که تمام آنها موازنه میان خوف و رجا را در قلب می کارند، و جز تبهکاران از مکر و عذاب خدا ایمن نیستند و جز گروه کافران کسی از رحمت خدا مأیوس نمی باشد. گنهکار هر اندازه هم که گناه او زیاد و بزرگ باشد نباید ترک توبه و استغفار کند، زیرا گناه او هر چه باشد بخشایش و مغفرت پروردگار از آن بزرگتر و رحمت او از آن واسع‌تر و بخشش از آن فراوان‌تر است. و در حدیث مشهور قدسی که مسلم از ابوذر روایت میکند این است که پیامبر(ص)از جانب پروردگار متعال می فرماید:(یا عبادی، إنکم تخطئون باللیل والنهار وأنا أغفر الذنوب جمیعاً فاستغفرونی أغفر لکم).«بندگان من شما شب و روز مرتکب گناه می‌شوید و منم که تمام گناهان را می‌آمرزم لذا از من طلب آمرزش کنید و من شما را می‌بخشایم».
۴-یکی دیگر از آداب استغفار این است که شخص جویای اوقات مناسب و خوب همچون سحرگان، باشد. خداوند متعال می فرماید:وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالاَسْحَارِ [آل عمران/۱۷] استغفارکنندگان در بامدادان.
۵-یکی دیگر از آداب استغفار این است که هنگام ادای نماز: در سجده، قبل از سلام و یا بعد از آن به استغفار پردازد.
پیامبر (ص) به ابوبکر صدیق یاد داد که قبل از سلام گفتن نماز بگوید:(اللَّهُمَّ إنی ظَلَمْتُ نَفْسِی ظُلْماً کَثِیراً وَ لا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ أَنْتَ، فاغْفِرْ لِی مَغْفِرَهً مِنْ عِنْدِکَ وَارْحمْنِی إنَّک أَنْتَ الغَفُورُ الرَّحِیم) (البخاری) «خداوندا! من به خود فراوان ستم کرده‌ام و جز تو بخشاینده ی من نیست. پس مرا به بخشندگی خودت ببخش و به من رحم کن بی گمان تویی بسیار بخشایشگر و مهربان».
۶-یکی دیگر از آداب استغفار این است که فرد برای خود و مسلمانان دعا کند؛ که با خود را در زمره آنان امید آن می رود که خداوند متعال به سبب برکت آنان او را مشمول رحمت خود نماید و گناهانش را بیامرزد. به همین خاطر می یابیم که استغفار انبیاء مخصوص به خودشان نبوده بلکه آنان برای خود، والدین خود و برای تمام مسلمانان زن و مرد دعا می‌کردند همانطور که در دعای نوح، ابراهیم علیهم السلام و دیگران آنگونه می‌یابیم. نمونه‌ای از دعای ابراهیم:رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ [ابراهیم/۴۱] «پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را، در آن روز که حساب برپا می‌شود، بیامرز!».
۷-یکی دیگر از آداب استغفار این است که: شخص با همان عبارات و صیغه‌های قرآنی و مأثورات سنتی، به دعا و استغفار بپردازد که در این صورت از لحاظ بیان، ارزش، مفهوم، گیرایی و تأثیر در دلها روشن‌تر، قوی‌تر، جامع‌تر و بانفوذتر می باشد. برخلاف آنچه که بعضی در استغفار و دعا به صیغه‌ها و اوراد ساخته و پرداخته خود اقدام می نمایند زیرا که چنین عملی حلاوت و شیرینی کلمات قرآنی و گیرایی عبارات نبوی را ندارند.از جمله صیغه‌ها و دعاهای قرآنی، دعاهایی است که قرآن از زبان آدم، نوح، ابراهیم و سایر انبیای مرسل علیهم السلام و پیامبران و صالحان بیان می نماید. از جمله:قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ [اعراف/۲۳] «پروردگارا! ما بر خویشتن ستم کردیم و اگر بر ما نبخشایی و به ما رحم نکنی مسلماً از زیانکاران خواهیم بود».
نویسنده: دکتر یوسف قرضاوی (کتاب: توبه)
ترجمه: دکتر احمد نعمتی
